“Phát triển kinh tế di sản - con đường hiện thực hóa mục tiêu kết hợp hài hòa giữa bảo tồn và phát triển”*

GS,TS Nguyễn Xuân Thắng phát biểu khai mạc và đề dẫn Hội thảo

Hội thảo do Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam, Học viện Chính trị và Hành chính quốc gia Lào, và Viện Khoa học Kinh tế và Xã hội quốc gia Lào đồng phối hợp tổ chức trong khuôn khổ hợp tác đối ngoại giữa Đảng Cộng sản Việt Nam và Đảng Nhân dân Cách mạng Lào.

Cổng Thông tin điện tử Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh xin trân trọng giới thiệu toàn văn bài phát biểu khai mạc và đề dẫn Hội thảo của GS,TS Nguyễn Xuân Thắng, Uỷ viên Bộ Chính trị, Giám đốc Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh, Chủ tịch Hội đồng Lý luận Trung ương.

Thưa các đồng chí,

Hội thảo “Phát triển kinh tế di sản: Kinh nghiệm của Việt Nam và Lào” là sự kiện quan trọng, góp phần làm sâu sắc thêm những vấn đề lý luận và thực tiễn trong phát triển kinh tế di sản ở Việt Nam và Lào. Đây là minh chứng sinh động cho sự hợp tác thường xuyên, thiết thực giữa bốn cơ quan khoa học hàng đầu của Việt Nam và Lào: Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh, Học viện Chính trị và Hành chính quốc gia Lào, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam, Viện Khoa học Kinh tế và Xã hội quốc gia Lào. Đặc biệt, hội thảo càng có nhiều ý nghĩa hơn khi được tổ chức tại tỉnh Ninh Bình, nơi có quần thể Tràng An, một trong những Di sản Văn hóa và Thiên nhiên Thế giới được UNESCO công nhận.

Thay mặt lãnh đạo Đảng Cộng sản Việt Nam, tôi đánh giá cao nỗ lực của bốn cơ quan trong việc duy trì được một cơ chế hợp tác, trao đổi khoa học có nhiều ý nghĩa, quan trọng và hiệu quả. Xin gửi đến các đồng chí lời chào trân trọng và những lời chúc mừng tốt đẹp nhất.

Thưa các đồng chí,

Kinh tế di sản là lĩnh vực kinh tế đặc thù, sử dụng các giá trị của di sản như một nguồn lực để phát triển – vừa tạo ra lợi ích kinh tế, vừa bảo tồn và lan tỏa các giá trị đó một cách bền vững. Nguyên lý cốt lõi của phát triển kinh tế di sản là sự kết hợp hài hòa giữa bảo tồn và phát triển. Nếu chỉ nhấn mạnh phát huy giá trị kinh tế, di sản có thể bị xuống cấp, biến dạng hoặc mai một. Ngược lại, nếu chỉ bảo tồn thuần túy mà không tìm cách phát huy giá trị, di sản có thể trở thành gánh nặng cho cộng đồng và nền kinh tế. Nguyên tắc “bảo tồn trong phát huy” và “phát huy trong bảo tồn” tạo nên phương thức phát triển độc đáo dựa trên nền tảng di sản. Vì vậy, mọi chiến lược kinh tế di sản cần đặt di sản ở vị trí trung tâm; phát triển kinh tế phải xoay quanh việc bảo vệ và làm giàu di sản, thay vì làm tổn hại hoặc xem nhẹ vai trò của di sản.

Di sản Văn hóa và Thiên nhiên Thế giới Tràng An, Ninh Bình

Một khía cạnh quan trọng khác của kinh tế di sản là tính cộng đồng sâu sắc. Cộng đồng địa phương không chỉ là người thụ hưởng, mà là chủ thể trung tâm trong việc gìn giữ, bảo vệ và phát huy giá trị di sản. Kinh nghiệm từ nhiều địa phương cho thấy: khi người dân được trao quyền tham gia quản lý, hưởng lợi từ di sản, họ sẽ chủ động và tự giác bảo tồn di sản như những “người gác đền” tự nhiên và hiệu quả nhất.

Mỗi di sản là sự kết tinh của những giá trị văn hóa, thiên nhiên độc đáo. Phát triển kinh tế di sản cũng là quá trình giới thiệu, truyền tải các giá trị đặc sắc của văn hóa, thiên nhiên đến với công chúng và du khách. Điều này đòi hỏi sự tinh tế và am hiểu sâu sắc. Không thể quảng bá di sản nếu không hiểu rõ giá trị của nó. Việc tổ chức các lễ hội truyền thống phục vụ du lịch phải đảm bảo giữ được tính nguyên gốc ở mức tối đa, tránh thương mại hóa thô thiển gây phản cảm. Việc phát triển các sản phẩm lưu niệm, dịch vụ cũng cần tôn trọng tri thức bản địa, không tùy tiện “sáng tạo” đến mức phản văn hóa. Có như vậy, du khách mới có trải nghiệm chân thực và ý nghĩa, cộng đồng địa phương mới tự hào khi bản sắc của mình được trân trọng.

Thưa các đồng chí,

Việt Nam và Lào đã xác định di sản văn hóa và thiên nhiên có vai trò quan trọng đối với sự phát triển nhanh, bền vững đất nước. Hai Đảng, hai Nhà nước đã ban hành nhiều chủ trương, chính sách và định hướng cụ thể nhằm phát triển kinh tế di sản, trong đó đặc biệt chú trọng đến việc thúc đẩy các ngành công nghiệp văn hóa, phát triển du lịch bền vững, bảo vệ môi trường và khai thác hợp lý tài nguyên. Những chính sách này đã tạo lập khung pháp lý quan trọng để quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị di sản, gắn kết chặt chẽ giữa bảo tồn và phát triển – đặc biệt là phát triển du lịch gắn với quảng bá hình ảnh quốc gia, với nền văn hóa đặc sắc, cảnh quan thiên nhiên tươi đẹp, hấp dẫn đối với cộng đồng quốc tế. Bên cạnh sự định hướng thống nhất từ cấp Trung ương, nhiều địa phương ở cả hai quốc gia đã tích cực cụ thể hóa định hướng phát triển kinh tế di sản vào các chương trình, kế hoạch phát triển kinh tế – xã hội của mình.

Mối quan hệ hợp tác giữa Việt Nam và Lào trong lĩnh vực bảo tồn và phát huy giá trị di sản ngày càng gắn bó, hiệu quả, thiết thực; với nhiều hình thức hợp tác đa dạng, như: chia sẻ kinh nghiệm quản lý di sản giữa các địa phương, điển hình là sự hợp tác giữa tỉnh Ninh Bình (Việt Nam) và tỉnh Luang Prabang (Lào); cùng phối hợp xây dựng hồ sơ di sản chung; cùng tham gia các diễn đàn, chương trình hợp tác khu vực và quốc tế, v.v...

Một dấu mốc đặc biệt quan trọng, thể hiện sinh động sự hợp tác giữa hai quốc gia là việc vào tháng 7 năm 2025, UNESCO đã chính thức công nhận Di sản thiên nhiên liên biên giới đầu tiên giữa Việt Nam và Lào – mở rộng Di sản Phong Nha – Kẻ Bàng (Việt Nam) sang khu vực Hin Namno (Lào), với tên gọi “Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng và Vườn quốc gia Hin Namno”. Sự kiện mang ý nghĩa lịch sử này không chỉ là minh chứng cho thành quả hợp tác hiệu quả trong công tác bảo tồn di sản, mà còn là biểu tượng của tình đoàn kết đặc biệt Việt – Lào trong việc gìn giữ, phát huy giá trị di sản thiên nhiên vì sự phát triển bền vững. Đây cũng là bước khởi đầu quan trọng mở ra triển vọng hợp tác mới trong phát triển du lịch sinh thái xuyên biên giới, đóng góp thiết thực vào quá trình phát triển kinh tế – xã hội của khu vực biên giới hai nước. 

Với ý nghĩa đó, tại Hội thảo này, tôi đề nghị các đồng chí thảo luận, làm sâu sắc hơn các nội dung quan trọng sau:

Thứ nhất, hoàn thiện cơ chế, chính sách và nâng cao hiệu lực quản lý nhà nước về kinh tế di sản.

Cần tiếp tục rà soát, bổ sung các quy định của pháp luật, các cơ chế, chính sách để tạo hành lang pháp lý thuận lợi cho việc phát huy giá trị kinh tế của di sản, đồng thời thắt chặt các quy định bảo vệ di sản trước nguy cơ bị xâm hại. Nghiên cứu ban hành chính sách ưu đãi thuế, tín dụng cho các doanh nghiệp đầu tư vào bảo tồn di tích, phát triển sản phẩm du lịch di sản; chính sách hỗ trợ cộng đồng địa phương khởi nghiệp dựa trên di sản. Đẩy mạnh mô hình đối tác công – tư (PPP) trong trùng tu di sản và kinh doanh dịch vụ du lịch trên nguyên tắc bảo đảm sự minh bạch, hài hòa lợi ích giữa Nhà nước, nhà đầu tư và cộng đồng. Tăng cường năng lực quản lý nhà nước ở các cấp: đào tạo đội ngũ cán bộ quản lý di sản am hiểu cả về văn hóa và kinh tế; phân cấp rõ ràng và nâng cao trách nhiệm của chính quyền địa phương trong việc bảo vệ di sản, gắn di sản với phát triển. Thực hiện nghiêm, thường xuyên công tác thanh tra, giám sát để kịp thời phát hiện và xử lý các hành vi vi phạm (như xây dựng sai phép trong khu di sản, kinh doanh gây ô nhiễm môi trường…).

Liên kết vùng và sự phối hợp chặt chẽ giữa các địa phương đóng vai trò quan trọng trong việc phát huy hiệu quả của kinh tế di sản. Đối với Việt Nam, trong quá trình sắp xếp, tinh gọn bộ máy của hệ thống chính trị và sáp nhập, hợp nhất các đơn vị hành chính hiện nay, việc phát triển kinh tế di sản đang đứng trước nhiều cơ hội và cả những thách thức mới. Việc điều chỉnh địa giới hành chính, tái cấu trúc không gian phát triển đòi hỏi tư duy liên thông, tầm nhìn chiến lược và cách tiếp cận tổng thể để vừa bảo đảm hiệu quả quản lý nhà nước, vừa không làm đứt gãy mạch liên kết văn hóa – lịch sử - tự nhiên vốn đã hình thành trong quá trình phát triển của các cộng đồng cư dân.Do vậy, tôi đề nghị các đồng chí cùng chia sẻ kinh nghiệm, bài học thực tiễn trong việc phát triển kinh tế di sản gắn với quá trình sắp xếp, tinh gọn tổ chức bộ máy và sáp nhập đơn vị hành chính – từ cách tổ chức quản lý, phương thức huy động nguồn lực, đến giải pháp bảo tồn không gian văn hóa – thiên nhiên liên vùng; làm cơ sở để chúng ta hoàn thiện chính sách và nâng cao hiệu quả quản trị di sản trong bối cảnh mới, hướng tới mục tiêu phát triển kinh tế di sản một cách hài hòa, bền vững và phù hợp với điều kiện thực tiễn của từng địa phương.

Thứ hai, đặt cộng đồng địa phương vào vị trí trung tâm của phát triển kinh tế di sản.

Cần chuyển từ tư duy “quản lý từ trên xuống” sang tư duy “phát huy nội lực từ cộng đồng”. Trao quyền nhiều hơn cho cộng đồng trong việc lập kế hoạch và tổ chức phát huy, khai thác giá trị di sản, như: thành lập các ban quản lý di tích có đại diện cộng đồng tham gia, hoặc các hợp tác xã du lịch cộng đồng tại các làng di sản. Xây dựng các cơ chế phân phối lợi ích công bằng: phân chia hợp lý nguồn thu từ cung cấp dịch vụ, vé tham quan,… để một phần cho tái đầu tư bảo tồn di sản, một phần đưa về cho cộng đồng (qua tạo việc làm, quỹ phúc lợi, hoặc chi trả trực tiếp); giúp gắn kết lợi ích của người dân với di sản, khiến người dân tự giác, tự nguyện bảo vệ di sản như tài sản của chính mình. Ngoài ra, cần đẩy mạnh tuyên truyền, giáo dục nâng cao nhận thức cho người dân về giá trị di sản và kỹ năng tham gia làm du lịch, dịch vụ. Khi người dân hiểu rõ và thấy được lợi ích thiết thực sẽ trở thành chủ thể tích cực trong bảo vệ, thực hành, sáng tạo các giá trị của di sản.

Thứ ba, tăng cường đầu tư có trọng điểm, hiện đại hóa cơ sở hạ tầng và ứng dụng công nghệ số trong lĩnh vực di sản.

Trước hết, cần đầu tư cải thiện hạ tầng thiết yếu tại các khu di sản: đường giao thông, biển chỉ dẫn, trung tâm thông tin du khách, nhà vệ sinh công cộng, hệ thống chiếu sáng, cứu hỏa… đạt tiêu chuẩn, nhưng phải hài hòa với cảnh quan. Việc đầu tư này nên huy động đa dạng nguồn vốn (ngân sách, tư nhân, ODA, đóng góp cộng đồng) và có lộ trình ưu tiên hợp lý (ưu tiên di sản trọng điểm, di sản xuống cấp nguy hiểm…). Đặc biệt, cần coi ứng dụng công nghệ cao và chuyển đổi số trong bảo tồn và phát huy di sản là một giải pháp đột phá. Đẩy nhanh việc số hóa di tích, di sản (quét 3D, dựng mô hình số, lưu trữ dữ liệu số về di sản…) để vừa bảo tồn thông tin, vừa phục vụ nghiên cứu và giáo dục. Xây dựng các ứng dụng di động, website, bản đồ số giúp du khách tiếp cận thông tin di sản thuận tiện. Triển khai các hình thức tham quan ảo, thực tế tăng cường để quảng bá di sản rộng rãi. Áp dụng các công nghệ mới như: hệ thống bán vé điện tử, hệ thống đếm lưu lượng khách, camera giám sát bảo vệ di tích… nhằm nâng cao hiệu quả quản lý, minh bạch và an toàn. Nhà nước nên đầu tư vào một số nền tảng công nghệ lõi (như cơ sở dữ liệu di sản quốc gia, ứng dụng thuyết minh tự động đa ngôn ngữ…) thành tài sản dùng chung, làm nền móng cho các địa phương và doanh nghiệp phát triển hạ tầng công nghệ đồng bộ. Sự kết hợp giữa di sản với công nghệ hiện đại và phát triển du lịch thông minh hứa hẹn tạo ra diện mạo mới cho kinh tế di sản, nhất là thu hút thế hệ trẻ và du khách quốc tế.

Thứ tư, phát triển đa dạng, sáng tạo các sản phẩm và dịch vụ du lịch – văn hóa gắn với di sản.

Cần có một chiến lược bài bản để đa dạng hóa và nâng cao chất lượng các sản phẩm kinh tế di sản. Mỗi di sản cần được “thổi hồn” vào những tour, tuyến du lịch hấp dẫn, có thuyết minh câu chuyện ý nghĩa. Khuyến khích các loại hình du lịch cộng đồng, du lịch sinh thái, du lịch trải nghiệm văn hóa để du khách thực sự “sống trong di sản”. Đầu tư phục dựng, nâng tầm các chương trình biểu diễn nghệ thuật truyền thống phục vụ du khách, vừa mang tính giải trí cao, vừa truyền tải được giá trị di sản. Duy trì những festival di sản thường niên trở thành thương hiệu văn hóa – du lịch thu hút khách. Phát triển các mặt hàng lưu niệm, thủ công mỹ nghệ tinh xảo, mang dấu ấn di sản để gia tăng chi tiêu của du khách và tạo việc làm cho nghệ nhân.

Một hướng mới đầy tiềm năng là kết hợp di sản với công nghiệp sáng tạo, như: thiết kế thời trang lấy cảm hứng từ họa tiết di tích, làm phim, trò chơi điện tử về đề tài di sản, sản xuất đồ lưu niệm “phiên bản giới hạn” gắn với các điểm đến di sản, để vừa quảng bá di sản hiệu quả, vừa mang lại giá trị kinh tế cao. Điều cốt lõi là mọi sản phẩm, dịch vụ phải đảm bảo tính chân thực và độc đáo của di sản, đồng thời đáp ứng nhu cầu, thị hiếu của thị trường hiện đại. Do đó, rất cần khuyến khích sự tham gia của giới trẻ, các nhà thiết kế, doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo… vào quá trình “tái sinh” di sản dưới những hình thức mới, để kinh tế di sản luôn đổi mới, hấp dẫn.

Thứ năm, chú trọng đào tạo nguồn nhân lực và nghiên cứu khoa học phục vụ kinh tế di sản.

Muốn kinh tế di sản phát triển chuyên nghiệp, cần có đội ngũ nhân lực được đào tạo bài bản, hiểu biết đa lĩnh vực. Việt Nam và Lào cần tiếp tục phối hợp mở các chương trình đào tạo chuyên ngành về quản lý di sản, kinh tế di sản, du lịch di sản tại các trường đại học, viện, học viện văn hóa – du lịch. Đồng thời, tổ chức thường xuyên các khóa tập huấn ngắn hạn cho cán bộ văn hóa, chủ doanh nghiệp du lịch, hướng dẫn viên, người dân địa phương về kỹ năng bảo tồn, phát huy di sản. Cùng với đào tạo trong nước, cần tăng cường giao lưu, học hỏi quốc tế, tiếp cận với những tri thức và công nghệ mới nhất của thế giới, đảm bảo đội ngũ nhân lực có đủ tri thức, kỹ năng làm chủ di sản và biến di sản thành nguồn lực phát triển một cách bền vững.

Kinh tế di sản thường có sự giao thoa liên ngành, đòi hỏi sự phối hợp của nhiều lĩnh vực khoa học và quản lý khác nhau. Điều này khiến việc nghiên cứu, hoạch định chính sách cho kinh tế di sản trở nên phức tạp nhưng đồng thời cũng rất thú vị, vì nó mở ra những cách tiếp cận đa chiều, sáng tạo. Là những cơ quan nghiên cứu và đào tạo, bồi dưỡng cán bộ hàng đầu của hai nước, tôi đề nghị các đồng chí cần huy động đội ngũ những nhà nghiên cứu, chuyên gia giỏi trên các lĩnh vực kinh tế, văn hóa, xã hội, môi trường, du lịch, v.v, đẩy mạnh các nghiên cứu liên ngành về kinh tế di sản, từ đó cung cấp luận cứ khoa học cho việc hoạch định và tổ chức thực hiện chính sách.

Thứ sáu, đẩy mạnh hợp tác song phương và đa phương về phát triển kinh tế di sản.

Hợp tác Việt Nam – Lào trong lĩnh vực di sản là rất quan trọng. Hai nước nên tiếp tục mở rộng các chương trình chia sẻ kinh nghiệm, hỗ trợ lẫn nhau về bảo tồn di sản và phát triển du lịch di sản. Việt Nam có thể hỗ trợ Lào đào tạo cán bộ quản lý di sản, xây dựng hồ sơ di sản thế giới (như từng hỗ trợ Lào chuẩn bị hồ sơ Cánh đồng Chum). Ngược lại, Lào với thế mạnh du lịch cộng đồng, du lịch thiên nhiên có thể chia sẻ kinh nghiệm để Việt Nam áp dụng tại các vùng dân tộc thiểu số. Việc kết nối các tour, tuyến du lịch liên quốc gia cũng rất tiềm năng, như: xây dựng gói tour “Con đường di sản Đông Dương” kết nối di sản miền Trung Việt Nam (Huế, Hội An, Phong Nha) với di sản Lào (Wat Phu, Luang Prabang), hay tour khám phá các cặp “song sinh di sản” hai bên biên giới (như tham quan Vườn quốc gia Phong Nha – Kẻ Bàng và Vườn quốc gia Hin Namno). Những sản phẩm liên kết như vậy sẽ kéo dài thời gian lưu trú của khách, mở rộng không gian kinh tế di sản cho cả hai nước. Đồng thời, hai nước cần tích cực tham gia các mạng lưới, diễn đàn quốc tế về di sản để tranh thủ nguồn lực tài chính, kỹ thuật và quảng bá hình ảnh, thể hiện vai trò là thành viên có trách nhiệm trong hợp tác quốc tế về bảo tồn và phát huy giá trị di sản, đưa ngoại giao văn hoá, ngoại giao kinh tế trong nền ngoại giao toàn diện của hai nước Việt Nam, Lào lên một tầm cao mới.

Thưa các đồng chí,

Phát triển kinh tế di sản là con đường hiện thực hóa mục tiêu kết hợp hài hòa giữa bảo tồn và phát triển – nhằm phát huy đầy đủ giá trị của di sản như một nguồn lực quan trọng cho tăng trưởng kinh tế – xã hội, góp phần nâng cao chất lượng cuộc sống của người dân, đồng thời gìn giữ, trao truyền vẹn nguyên những giá trị văn hóa, lịch sử và thiên nhiên đặc sắc cho các thế hệ tương lai.

Với tinh thần khoa học, tâm huyết và trách nhiệm cao, cùng nhau chia sẻ, tổng kết các vấn đề lý luận, thực tiễn của hai nước, tôi tin tưởng rằng, Hội thảo hôm nay sẽ có nhiều ý kiến và các đề xuất quan trọng để kiến nghị với hai Đảng, hai Nhà nước trong hợp tác phát triển kinh tế di sản, góp phần làm sâu sắc hơn mối quan hệ hữu nghị vĩ đại, đoàn kết đặc biệt và hợp tác toàn diện Việt Nam – Lào trong kỷ nguyên phát triển mới.

Chúc các đồng chí sức khỏe, hạnh phúc và thành công.

Chúc Hội thảo thành công tốt đẹp!

Xin trân trọng cảm ơn!

--------------------

* Tiêu đề bài viết do Ban Biên tập Cổng Thông tin điện tử Học viện đặt.